Gülmeyi, meczupluk ve hastalık ile memnunluk ortasındaki hudut bölgesinde konumlandıranlar çoğunlukta. Bilhassa Antik Yunan’dan bu yana, kelam konusu yaklaşım kimi farklılıklara karşın hâlâ revaçta.
Bu durum, Hippokrates’in ‘Gülmeye ve Deliliğe Dair’ başlığıyla kitaplaştırılan fikirlerinde de karşımıza çıkmıştı. Demokritos’un tutulduğu gülme “hastalığı” yüzünden Abderalıların yazdığı mektupla resmiyet kazanan sıkıntıya ağırlaşan Hippokrates, gülmenin bir derinliğinin bulunduğunu ve “delilikten öte bir durum olduğunu” not etmişti. Hatta gülmeyi önemli felsefi bir husus diye niteleyip hem bu aksiyonun hem de mizahın ince bir alay biçiminde kıymetlendirilmesi gerektiğini düşünüyordu.
Hippokrates’ten bu yana gülme ve mizah üzerine düşünüp kalem oynatan filozoflara rastlıyoruz. Vaktimizde gülmenin ve mizahın ne manaya geldiğini, onların politik birer hareket olup olmadığını sorgulayan müelliflere da…
Felsefeci ve televizyon programcısı Yves Bossart, ‘Her Şeye Karşın Gülmek’te mizahın ideolojisinin olup olamayacağını tartışırken neye, ne vakit güldüğümüzü, gülmenin benliğimizde hangi değişiklikleri tetiklediğini ve mizahın ahlaki sonlarının bulunup bulunmadığına dair baş yoruyor.
OYNAYAN VE GÜLEN İNSAN ORTASINDAKİ BAĞ
Bossart; gülmenin, mizahın ve latifenin “ölçüyü kaçırma hâlleri” olduğunu, sağlıklı zihni ve terbiyeyi bir anlığına rafa kaldırmayı sağladığını, bunun da rahatlama ve özgürlük getirdiğini söylüyor. Buradan baktığımızda gülmek ve mizah, kalıpları ve hudutları aşan bir harekete dönüşüyor. Bizi kahkaha atan ve gülünç olan özümüzle buluşturuyor.
Bossart, Ludwig Wittgenstein’ın “bir ruh hâli değildir, dünya görüşüdür” dediği mizahın, hem bir bağlantı biçimi hem de dünyayla ortamıza uzaklık koymayı sağlayan bir aktiflik olduğunu belirtiyor. Birebir vakitte Umberto Eco’nun sözüyle “korkuyla baş etme sanatı” bu; beri yandan, şiddet barındıran aşırılıkların üstesinden gelmeyi kolaylaştırıcı ayakları yere basan bir güç gösterisi.
Bossart’ın verdiği örneklere ve tarihî gelişimine baktığımızda mizahın, kuvvetli bir tenkit içerdiğini, bireylerin ve toplumların ilerlemesine katkı sağladığını görüyoruz. Bir ironi var mizahta; müellifin sözüyle “kahkahanın içinde bir başarısızlık, koyverme ve teslimiyet gizli.” Gülmenin, kişinin sıhhatini olumlu etkilediğini, mizah gereci hâline getirileni ise biraz huzursuz ettiği de bir gerçek.
Bossart, oynayan insan (Homo Ludens) ile gülen insan ortasında güçlü bir bağ bulunduğunu hatırlatıyor. Bu tarihî, felsefi ve ruhsal süreç, hem olumlu hem de olumsuz taraflarıyla öne çıkıyor: “Oyuncu bir gülüş dost canlısı bir hareket olsa da işin bir de karanlık tarafı var. İnsan, diğerlerine gülümsediği üzere kimi vakit bu gülüşün altında alaycılık da yatabilir. Yani gülmenin toplumsal taraftan faydalı tarafının yanı sıra ayrıştırıcı ve dışlayıcı bir tarafı da var. Bu da vakit zaman karşı tarafı çemberin dışına itebildiği üzere onu cezalandırabilir ve aşağılanmasına sebep olabilir. Öte yandan, daima birlikte birine gülmek insanları birbirine bağlar.”
Bahsi geçen ikiliğin Antik Yunan’da Platon’dan beri var olduğunu; gülmenin ve mizahın çift taraflılığının daima tartışıldığını anımsatan Bossart, mizahın bir üstünlüğe mi, yoksa zayıflığa mı denk geldiğinin filozoflarca sorun hâline getirildiğini örneklerle ortaya koyuyor. Muharrir, bunlar dışında üçüncü ihtimalden daha bahsediyor; hem birbirine benzemeyenlerin yan yana gelmesi hem de mizahın zapt edilemezliği ve boyun eğmezliği babında uyumsuzluk. Bu noktada uyumsuzluk teorisinin kökenine ait bir not düşüyor: “Jean Paul, uyumsuzluk teorisinin önde gelen savunucularından biri olarak kabul edilir. Gülünç olanın ‘ters yüz edilmiş yüce’ ve komik olanın ‘sonsuz tutarsızlık’ diye tanımlanması da ona atfedilir.” Uyumsuzluk teorisi olsun, öteki fikirler olsun, işin özünde, yaşananlara dışarıdan bakabilme ve tenkit yer alıyor. Mizahın komikliği de ciddiyeti de burada aranmalı Bossart’a nazaran.
BİR ÇEŞİT MİZAH FELSEFESİ
Bossart, kozmik bir yanı bulunduğunu kabul etmekle birlikte mizahın, kültürden kültüre, coğrafyadan coğrafyaya farklılıklar gösterdiğini (ya da gösterebileceğini) es geçmiyor. Cümbüşün ve gülmecenin dozunun da benzeri bir formda değerlendirilebileceğini belirttikten sonra karşımıza mizah-estetik ilintisine dair bir yorumla çıkıyor: “Güzellik, sanat ve tasarım için geçerli olan her şey mizah için de geçerlidir. Hayattaki ülkülerimiz ve sahip olduğumuz bedeller, mizah ile ilgili tercihlerimize de yansır. Bunlar hakkında pekâlâ tartışabiliriz de. Öyleyse bu durumu fikir ayrılıklarına takılıp kalmak yerine felsefi sorular hakkında baş yormak için bir fırsata çevirmemiz gerekir: Hayata hangi pencereden bakıyoruz? Vefat hakkında ne düşünüyoruz? Pekala ya cinsellik ya da kendimiz hakkındaki kanılarımız neler? Tüm bunlar ve dahası, neye güldüğümüzde gizli. Diğer birine sizin mizah anlayışınızı empoze edebilmek, tıpkı vakitte onu kendi ömür ülküleriniz konusunda heyecanlandırabilmenizi ve ona sahip olduğunuz aşikâr kıymetlerin kıymetini aktarabilmenizi, yani Wittgenstein’ın deyişiyle onu kendi ‘dünya görüşünüzle’ tanıştırmayı gerektirir. Mizah, hakkında tartışabileceğiniz bir olgudur. Bunun için öncelikle kahkahayı hayat hakkında konuşmak için bir fırsata dönüştürmek gerekir.”
Bossart, hicvin ve mizahın hududunun nasıl belirlenebileceğini ya da bunun ne olabileceğini acı ve manidar kıssalar yardımıyla tartışırken onların nereden ve nasıl beslendiğine ait bir fikir atıyor ortaya: “Komiklik için klişeler ne kadar değerliyse hiciv için de abartı o kadar kıymetlidir. Yeterli hiciv abartıdan, çarpıtmadan ve provokasyondan beslenir zira gereksinim duyulan can alıcı vuruş fakat bu sayede gerçekleşebilir. Tıpkı bir insan karikatürünün o kişinin yüz sınırlarını özellikle vurgulaması üzere abartı da tabir yerindeyse her şeyi ‘altında sakladığı gerçek tanınır hâle gelinceye kadar takip eder.’ Max Horkheimer ve Theodor W. Adorno, bir adım ileri giderek ‘sadece abartılanın gerçek olduğunu’ söylemiştir.”
Enine uzunluğuna incelendiğinde mizahın düşünme, ömrün devamını sağlama ve trajedi ile güldürü ortasında istikrar kurma üzere değerli özellikleri bulunduğunu fark etmemizin mümkün olduğunu söyleyen Bossart; Hippokrates üzere “gülmenin bilgeliği”nden bahsediyor. Hasebiyle mizah ideolojisinin temelinde düşünmenin, idrak etmenin ve bu bilgeliğin bulunduğunu belirtiyor. Bir de “yetişkinmiş üzere yapan çocuklar” olarak kalmamızın…