“Matematikte bir şeyleri asla anlamazsın, yalnızca onlara alışırsın.”
John von Neumann
Gençlik heyecanıyla, bir biçimde her şeyin yoluna gireceğini, bu türlü bir afetle bir daha yüzleşmeyeceğimizi düşünüyordum. Lakin düşündüğüm üzere olmadığını, o günden bugüne şahit olduğum tüm siyasi ve ekonomik krizlerin yanında bu sarsıntıyla bir kere daha gördüm…
6 Şubat 2023’te Türkiye saatiyle 04:17’de ve 13:24’te Kahramanmaraş’ta meydana gelen 7,7 ve 7,6 büyüklüğündeki, Cumhuriyet tarihinin en büyük doğal afeti olarak nitelendirilen sarsıntılarda enkaz altında 50 bin civarı (1999 sarsıntısında her ne kadar 20 bine yakın insanın öldüğü resmi kayıtlara geçmiş olsa da o gün olduğu üzere bugün de enkaz altında kalanlara ait kesin bir sayı vermek maalesef mümkün değil.) insanımızı kaybettiğimizi, bir o kadar insanımızın da hala cesedine ulaşılamadığı için şimdi bu sayıya dahil edilmediğini görünce işte o günleri yine hatırladım.
Hepimizin bildiği üzere sarsıntının çabucak akabinde genel çerçeveyi çizmek niyetli 1999 zelzelesiyle niteliksel açıdan misal datalar gündeme geldi:
Depremden etkilenen 11 vilayet ve etrafının nüfusu 14 milyondu, bu Türkiye nüfusunun yüzde 16’sına tekabül ediyordu. Türkiye çalışan nüfusunun yüzde 11’i bu bölgede yaşıyor ve bunlar, ulusal gelirin yaklaşık 10’da 1’ini üretmekteydiler. Türkiye’deki işletme sayısının yüzde 10’u bu bölgedeydi ve Türkiye ihracatının yüzde 13’ü bu bölgeden yapılıyordu. Afetin etkilediği 11 ilin toplam ticaret hacmi ise 22 milyar doları buluyordu…
Bu bilgiler daha da çeşitlendirilebilirse de sarsıntının yarattığı dışsallıkla ülkedeki tüm sosyo-ekonomik yapının neredeyse yüzde 20’sini direkt etkilediğini söyleyebiliriz. Lakin afetin yarattığı ekonomik yıkımın boyutunu gösteren sayılar her halükârda korkutucu boyutlara ulaşmaktaydı. Birebir 1999 zelzelesi sonrasında olduğu üzere sayılar konuşmaya başladıkça, yük daha da ağırlaştı.
Ortaya konan sayılar bir enkaz misali
Şöyle ki zelzeleden 40 gün sonra, Hazine ve Maliye Bakanlığı tarafından duyurulan Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı tarafından hazırlanan Kahramanmaraş ve Hatay Sarsıntıları Raporu’na nazaran, zelzelenin yol açtığı felaketin Türkiye iktisadı üzerindeki toplam yükünün 2 trilyon lira yaklaşık 103,6 milyar dolar seviyesinde olduğu varsayım edildi. (Bu sayı 1999 zelzelesi için 41 milyar dolardı) Bu büyüklüğün 2023 yılı ulusal gelirinin yaklaşık yüzde 9’una ulaşabileceği öngörüldü. Zelzele bölgesine yapılan takviye niyetli yapılan harcamalar sonucu ulusal gelir azalması nedeniyle toplam 351 milyar liralık kayıp oluşacağı varsayım ediliyor, bunun yanı sıra afetin bütçe açığında yüzde 2 artış ile enflasyon oranında yaklaşık yüzde 5 puan yükseliş tesiri yapması bekleniyordu.
Deprem sonrası bölge ekonomilerinin göç ve nitelikli işgücü kaybı nedeniyle yaşayacağı beşeri sermaye kaybı da işin cabasıydı… Resmi merciler tarafından söylem edilen bu sayılara enkaz altında kalan servetlerin ikmali, yine inşası gereken binalar, (Depremin Türkiye iktisadı üzerindeki en önemli
yükünü, yüzde 54,9 oranıyla konut hasarı oluşturmaktaydı. Yıkık ya da ağır hasar gördüğü tespit
edilen yaklaşık 400 bin konut sayısı baz alınarak kelam konusu nakdî bedel 1 trilyon 73 milyar lira, yaklaşık 57 milyar dolar olarak hesaplandı) havalimanları, yollar, altyapı harcamaları (İkinci yüklü hasar kalemi ise kamu altyapısı ve hizmet binalarındaki yıkımdan kaynaklanmaktaydı ve bunun toplam maliyet içindeki hissesi 242,5 milyar lira yaklaşık 13 milyar dolar olarak kestirim edildi) ve olağan ki bu hesaba kaybolan fırsat maliyetleri de eklendiğinde fatura elbette süratle kabaracaktı. (Örneğin sarsıntıda konutları hasar görmüş yaklaşık 1 milyon kişinin en azından bir yıl boyunca barınma ve yaşama gereksinimi için kabaca 5 milyar dolar gerekecekti)
Ne var ki yıkımın boyutlarını göz önüne seren bu sayıların uzun vadede değişme ihtimali de yüksek. (Mesela, 1999 zelzelesi sonrası turizm gelirleri yüzde 40 azalmıştı. Turizm gelirlerinin GSYH’nin yaklaşık yüzde 5’ine karşılık geldiğini düşünürsek, şimdide emsal bir düşüşün yaşanmasının, varsayım edilen bu maliyetler dışında bütçeye ek bir maliyet yükleyeceği çarçabuk iddia edilebilir)
Sadece sayılara alışıyorum…
Bu sayıların zihninizde tam manasıyla bir karşılığı olmadığından eminim. Kaldı ki iktisat eğitimi almış biri olarak ben bile bu sayıları manalandırmakta birçok vakit zahmet çekiyorum; hele ortada vefat varsa Neumann’ın matematiğe ait bu yazının epigrafı olan kelamı üzere ben de sayıları anlamıyor yalnızca onlara alışıyorum…
Matematikçiler tarafından büyük sayıları insan beyninin hayal edemediği çokça dillendirilir. Bir istikametiyle sayı büyüdükçe tabir ettiği bedel, bir sayıdan çok bir söz hüviyetine bürünür. Sayı artıkça sayının ihtiva ettiği büyüklüğü algılamamız bir noktadan sonra zorlaşır; bir düşünün, onlar, yüzler, binler, milyonlar, milyarlar, trilyonlar, katrilyonlar… (Depremlerin aletsel büyüklüklerini ve sarsıntı oranını belirleyen ve sınıflara ayıran Richter ölçeğinde de emsal durum geçerli.)
İnsan yaşlandıkça gençliğinin bilakis yaşını söylerken sayıların anlamsızlaştığını görmesi üzere sarsıntı de bir tarafıyla, bir insanın bile mevti karşısında o devasa sayıların nasıl anlamsızlaşabileceğini bize gösterdi. Sarsıntıda ömrünü kaybetmese de meskenini barkını, birikimlerini bir gecede kaybeden vatandaşlarımızın içinde bulundukları yıkımı tahayyül edebilmek güç, sayıya dökmek ise imkânsız.
O nedenle tüm bu ekonomik datalar bir yana bilhassa şunu belirtmek sanırım kâfi olacaktır; bu zelzele 1999 depremindekine emsal formda maalesef ekonomik olarak çok bahtsız bir vakitte meydana geldi. Taban fiyatın 8 bin 506 TL olduğu iktisatta, Türk-İş geçen sene yaşanan yüksek enflasyonun sonucu olarak 30 Ocak 2023 prestijiyle yoksulluk hududunu 29 bin 875 TL, açlık hududunu ise 8 bin 865 TL olarak hesapladı.
Tüketici Hakları Derneği, Ekim 2022 prestijiyle tüketicilerin yüzde 56’sının açlık hududu altında yaşadığını açıklamıştı. (Kaldı ki zelzele felaketine maruz kalan ve 14 milyonluk bir nüfusu barındıran bölge, ekonomik olarak geri kalmış bir coğrafya. Bölgesel GSYH dağılımına ilişkin son TÜİK bilgilerine baktığımızda, 2021 prestijiyle bu bölgedeki kentlerin GSYH’den aldıkları hissenin yüklü olarak yüzde 1’in altında kaldığı görülüyor) İşte zelzeleyle, bu bölgede yaşayan beşerler bu ağır ekonomik koşullar altında
yüzleşmek zorunda kaldılar. Elbet ki bu büyüklükteki bir sarsıntı dünyanın neresinde olursa olsun büyük çapta hasar yaratması kaçınılmazdı. Lakin benim de herkes üzere aklıma takılıp kalan birtakım sorular var:
- Hasarın bu çapta olmasında İmar Affı kanununa bırakın reaksiyon göstermeyi talep eden hatta
- faydalanan halkın sorumluluğu nedir?
- Doğru bir siyasetin ve iktisadın temeli olan kurumsallaşma, hesap verebilirlik ve şeffaflık unsurları ihmal edilmeseydi hasar hafifletilebilir miydi?
- Deprem sonrası kurumlar yeteri kadar aktif organize olabilseydi can ve mal kaybı taban seviyede tutulabilir miydi?
- Deprem sonrasında ülke çapında gözlemlediğimiz inanılmaz dayanışma örneği, sosyo-ekonomik alanlara da sirayet etseydi ortadan geçen onca yıldan sonra tıpkı acılarla bir defa daha yüzleşmek; birebir sahneleri yine görmek, ekranları çaresiz gözlerle izlemek zorunda kalır mıydık?
Cevabını bilmediğim sorular bunlar fakat değerli zira bedeli insan hayatı ve insan hayatı her türlü sayının karşısında pi sayısı üzeredir; benzersiz…